Evvelâ kale gibi Pirinç Hanı, demir kapılı, develikli ve at ahırlı, 200 odalı büyük handır.
Acem Hanı, bu da kale gibi bir büyük handır. Bunun da develiği, ahırı ve kat kat ve çeşit çeşit 200 odası, havlısında iki katlı bir mescidi ve altında büyük bir havuzu var. Nahçıvan, Şirvan, Lahican ve cihan yarısı İsfahan’dan gelen Acem tüccarlarının hepsi burada konaklarlar. İpek mizanı emini burada oturup iki yüz adamıyla gelen ve giden bütün ipek tüccarlarından gümrük alır. Şendik 300 kese iltizamlı büyük eminliktir. Kurşunlu Han, Yoğurt Hanı, Kütahya Hanı ve Yağ Kapanı Hanı, büyük handır. Bir adam bahis ile bir fıçı boza içmiş, fıçısı hanın kapısı üzerinde asılı durur.
Bir adam da bir çömçe (kepçe) boza içmiş, o büyük fıçının yanına asmış. Bir tabaka kâğıt üzerine sülüs hatt ile “Bu fıçıyla bozayı içen sığırdır. Bu çömçeyi içen âdemdir” diye yazmış, hâlâ seyirliktir. Nice daha güzel hanlar vardır, ama kale gibi olup baştan başa kurşun örtülü hanlar bunlardır, ki yazıldı. Kervansarayların anlatılması tamamı ondur. Bunlara yolcular, gelen ve gidenler konup göçer, bedava yatılır, teklifsiz kalınır evlerdir. Vakıf tarafına bir habbe vermeyip konup göçer konuk-saraylarıdır. Ali Paşa Kervansarayı, Mimar Sinan yapısıdır.
Bekâr hanlarının anlatılması
Tamamı 70 adet bekârhanelerdir. Bunlarda zanaat ehli, garip ve başka şehirlerden gelmiş bekârlar kalırlar. Ancak hepsi birbirlerine kefildirler. Kapıları zincir ile bağlanıp kapatılır. Kapıcıları ve odabaşıları vardır.
Kaynak suyu çeşmelerinin sayılan ve anlatılması
Hepsi 2060 can bağışlayan çeşmelerdir. Gerçi bu büyük şehir çeşmeye muhtaç değildir ama gelen gidenler ve memleketinden ayrı garip susamışlar için hayır sahipleri 2060 adet çeşme yapmışlar ki her biri hayat suyundan nişan verir.
Sürgün Şeyhülislâm Azız Efendi, 200 adet hayat pınarı çeşmeler yaparak her can bağışlayan çeşmenin üzerine “Sâhibühayrât fakir Aziz (Hayrat sahibi fakir Aziz)” diye yazıp birer Fâtiha istemiştir. 200 çeşmesi hemen Bezzazistan önünde, Kavukçular içinde, Gelincik Çarşısı’nda, Ulu Cami semtlerinde ve her köşe başında ikişer yerden adam boynu kalınlığında tatlı sular akar, birbirinden doğup geçerek bir çeşmeye daha varır. Bütün çeşmeleri böyle yapılmıştır.
Bu çeşmelerden başka bu şehir içinde toplam 23.000 hanede birer akar sular bulunmaktadır ki her biri birer su değirmenini yürütür. Bunlar evden eve gidip nice bin havuz, fıskiye ve şadırvanı, ev hamamlarını, bağ ve bostanları sular. Zira bu Bursa şehri Ruhban Dağı’nm eteğine düştüğünden bütün evleri biri birin-den yüksekçe yapılmış olup haneden haneye su akıtmak mümkündür. Bütün suların kaynağı 17 gözdür. Bunlardan en önemlisi hayat suyu olan Pınarbaşı’dır ki Ruh-ban Dağı’nm eteğinde nice yerde kayalardan pâk, saf, beyaz ve temiz berrak su çıkıp Bursa şehrini istila eder.
Sünderlibaşı, Çatal Kaynakbaşı, Kepizbaşı, Naşi Deresi- başı, Sobranbaşı, Ardıçlıbaşı, Hansunbaşı, Billûr Kaynağı, Samanlı Kaynak. Keşiş Dağı’nda bir pınar vardır, akıp kayıp olur, oradan saman dökülerek bu mahalden saman belli olduğu için Samanlı Kaynak derler.
Diğerleri, Şeker Kaynağı, Selâm Kayası Kaynağı, Kral Kaynağı ve Murad Dede Kaynağı. Kısacası 17 adet büyük kaynaklar vardır ki Temmuz ayında bunların birine insanoğlu elini sokup üç taş çıkarmaya gücü yetmez. Tâ bu derece soğuk sulardır guided tours istanbul.
Ancak zamanın geçmesiyle su yolları bozulup zâlim suyolcuları geceleyin su yollarına at fışkısı dökerek, yıkılmış ve bozulmuş olan yerleri fışkı ile kapanır, su akar. Ama elbette suların lezzeti ve rengi değişir. Fakat gündüz gözüne fışkı dökmek ihtimalleri yoktur, yoksa hâkim haklarından gelir.
Ama ağız tadı olan ve zevk sahibi kimseler anılan on yedi kaynaktan ve nice yüz temiz’çeşmelerden su getirip içip safa eder-ler. Kısacası Bursa demek, sudan ibaret bir sözdür.
Su değirmenlerinin özellikleri
Tamamı 170 su değirmenidir. Pmarbaşı’ndan aşağı Balıkpazarı’na doğru biri birinden aşağı baştan başa değirmenlerdir. Balabancık’tan aşağı nice değirmenler vardır. Iğrandı Deresi’nde, Miskinler tarafında, Tabahane tarafında, îç kale altında ve Haşan Paşa kapısı tarafında da kat kat değirmenler vardır.
Hayat suyu selsebillerin anlatılması – Hepsi altı yüzdür. Bu şehir sebilhaneye muhtaç değildir, ama Osmanoğlu devletinin kemâlinden eski padişahlar, seçkinler ve ileri gelenler sebilhaneler yapıp sıcak yaz aylarında [227a] bütün susamışlara Ruhban Dağı’nm billûr gibi buzundan kar parçalı hayat suları dağıtıp içen canlara sebilhaneciler, “Rableri de onlara gayet temiz bir şarab içirmiştir.” [Dehr, 21] âyetini okurlar. Mükellef, donanımlı ve bakımlı sebilhaneler vardır.
Bursa şehrinin hamamlarının anlatılması
Tamamı adet eski hamamlardır.
Ama hepsinden havası, suyu, yapısı, hizmet edenleri ve esvapları pâk Çelebi Sultan Mehmed Hamamı, anlatmaya ve tarif etmeye ihtiyacı olmayan aydınlık bir hamamdır Cennet benzeri cami.
İnebeyi Çarşısı Hamamı, Yıldırım Han’ın evkafıdır.
Tahtakale Hamamı, Kayağan Çarşısı Hamamı, Bostancı Hamamı, Kale Hamamı, Bıçakçı Hamamı, Muradiye Hamamı ve Yıldırım Hamamı.
Bu hamamlar tamamen çifte hamamlardır ki bütün insanlar içindir.
Ev hamamlarının anlatılması
Hepsi üç bindir. Bu şehrin suyu bol olduğundan ev hamamları gayet çoktur. Bir kaçını ev sahipleri kâr etmek için herkese açık hamamlar haline getirip dışarıdan yeni kapılar açmışlar.
İlâhî kudret kaplıcaları yani ılıca suyunun anlatılması
Anadolu’da ılıca derler, Arabistan’da [humma] derler, Acem’de germâb derler, Rum’da kaynarca derler, Bursa’da kaplıca derler, Moğolca’da kerense derler, Rumeli’nde bana derler. Nice diyarlarda vardır.
